Zwart vierkant

Zwart Vierkant van Kazimir Malevitsj

In 1913 introduceert Malevitsj op het futuristencongres in het Finse Usikirko ook het begrip 'suprematisme', dat voor hem het 'begin van een nieuwe beschaving' is. Hijzelf werpt de ballast overboord van de figuratieve kunst, waarvan zelfs het kubisme nog in de ban is. Hij wil vooruit, en daarvoor heeft hij niets meer nodig, geen werkelijkheid en geen kleuren. In december 1913 presenteert hij op de tentoonstelling 0,10 in Sint Petersburg vijfendertig van zijn nieuwste werken, zijn 'Suprematisch manifest' en dus ook zijn ongehoorde schilderij: Zwart vierkant op witte achtergrond. Het schilderij is één grote provocatie en een openbaring. Het vierkant belichaamt voor Malevitsj de 'nulvorm', de ervaring van pure abstractie. En uit het elementaire contrast tussen wit en zwart ontstaat voor hem een universele energie. Het is het eindpunt van de kunst - maar tegelijkertijd de oorsprong van iets totaal nieuws. Er worden geen specifieke verwachtingen meer gesteld aan de kunstenaars en aan de kunst - en het is daardoor juist een van de grootste zelfhandhavingen van de artistieke autonomie. Men zou als men aan het jaar 1913 denkt altijd aan Zwart vierkant moeten denken.

Uit het hoofdstuk 'December' van '1913 het laatste gouden jaar van de twintigste eeuw', Florian Illies.

In het artikel 'Zwart vierkant: een revolutionair icoon' op Geschiedenis beleven legt Fanny Kuitenbrouwer de relatie tussen het Zwart Vierkant en de Russische iconen uit:

Het onmogelijke verbeeld
In iconen wordt de werkelijkheid allerminst realistisch afgebeeld. Het orthodoxe verbod op het maken van afgodsbeelden heeft de manier van afbeelden beperkt en symbolisch gemaakt. Niet alleen omdat Gods schepping niet mag worden afgebeeld, maar ook omdat dat onmogelijk is. Zo kennen iconen geen centraalperspectief, noch lichtinval, omdat de alomtegenwoordigheid van God niet vanuit een gezichtspunt te bevatten is.
Met deze restricties wordt duidelijk gemaakt dat de werkelijkheid niet te verbeelden is op een naturalistische manier. Elementen in iconen, zoals vormen en kleurgebruik zijn enkel symbolisch en verwijzen naar een Goddelijke orde. In de Russische iconen staat wit voor het Goddelijke, de geboorte, het begin. Zwart staat voor het einde, de hel.
In Zwart Vierkant heeft Malevitsj het begin en het einde gesymboliseerd als iets dat niet te verbeelden is, geheel in de traditie van de Russische iconen.

Uit: 'Het gelaat van God' - Joost Zwagerman

Er bestaat in de Nederlandse literatuur een roman waarvan de eerste druk, uit 1979, even zwart en leeg is als Malevitsj' Zwarte vierkant: Het verzonkene, de korte roman van Jeroen Brouwers. De cover is pikzwart, met een donkergrijze letter in het midden. De achterflap: niets dan zwart. Geen tekst, geen toelichting, geen auteursfoto. De beide binnenflappen: idem. Alleen maar zwart.

Op de eerste bladzijde van een van zijn andere romans, Bezonken rood (1981), schreef Brouwers: 'Niets bestaat dat niet iets anders aanraakt.' Denkend aan Malevitsj kun je op deze zin een variatie maken, een eenregelige ode aan het Zwarte vierkant: het Niets bestaat en raakt alles aan.