Vijf eeuwen cartografie

In de lezingen staat Het Grote Kaartenboek centraal. Collectiespecialist cartografie Ron Guleij van het Nationaal Archief neemt een duik in de collectie vertelt over de mooiste en meest iconische kaarten. 

Op de kaart

Kijk met kaarten naar de wereld van toen en nu

Met ruim 300.000 kaarten en tekeningen en 400 atlassen en kaartenboeken beheert het Nationaal Archief de grootste kaartencollectie van Nederland. Een aanzienlijk deel van deze kaarten is met de hand getekend en dus uniek. De kaarten zijn allemaal gemaakt vanuit een bepaald perspectief en met een specifiek doel. Zoals het beheren van het duingebied en aanleggen van een nieuw wegennet. Sommige kaarten zijn ook ingezet als propagandamiddel en om land in te nemen en te controleren.

Nova Roma aan de Noordzee (1553) / dijkaanleg

Kaart van het noordelijkgedeelte van Noord-Holland met de eilanden Eierland, Texel, Wieringen, Huisduinen en Callantsoog en bedijkingswerkzaamheden aan de Zijpe. 

Jan van Scorel, ca. 1552-1553. 

Schaal ca. 1:25.000, het noorden is links 

Manuscript op papier, gemonteerd op linnen, gekleurd, 80 x 240 cm, NA, 4.VTH inv.nr. 2486

'Nova Roma', het nieuwe Rome, noemde de renaissanceschilder Jan van Scorel in 1552 zijn plan voor de bedijking van de Zijpe, het grote kwelder- en wadgebied ten westen van de Westfriese Omringdijk. Op een fraaie kaart van het ingedijkte land had hij alvast zeven dorpen ingetekend. Elk dorp droeg de naam van één van de zeven hoofdkerken van de heilige stad. Als hij zijn ambitieuze plan tot uitvoering kon brengen, zou in Holland voor het eerst een gebied van flinke omvang worden teruggewonnen op de zee.
Vervolg van de tekst op Canon van Nederland

De Nieuwe Kaart van 's Gravenhage - Simon Willem van der Noordaa

Nieuwe Kaart van 's-Gravenhage met de Buitenplaatsen en omliggende Dorpen

S.W. van der Noordaa, 1839 (uitgave 1852)

NA 4.OBGK inv.nr. p16.890

De bevestiging der duinen (1828) /duinbebossing

Algemeene Kaart in 35 bladen van de Duinen en Duingronden langs de Noord-Zee in het Koninkrijk
der Nederlanden behoorende bij het Verslag van de H.H. Gecommitteerden tot het Onderzoek naar de mogelijkheid om de Wyze van bevestiging der Fransche duinen toe te passen op die in Nederland.

Deze ruim achttien meter lange en gedetailleerde manuscriptkaart uit 1828 geeft een prachtig tijdsbeeld van de kust van het Koninkrijk der Nederlanden aan het begin van de 19e eeuw. Bij de kaart zijn een duinrapport en andere bijlagen waaronder een doos met zandmonsters bewaard. De duinkaart hoorde dus bij een onderzoek naar duinbebossing: Moest de Nederlandse kuststrook ook niet op grote schaal beplant worden met zeedennen zoals in Frankrijk gebeurde? 

De drie Schieën (1512) - handelsconflict

Kaart van de drie Schieën tussen Delfshaven, Overschie en Schiebroek aan de Rotterdamse en Delftse Schie

Anoniem, eerste helft 16e eeuw. Zonder schaalaanduiding, het noorden is onder Olieverf op linnen, 55 x 97 cm, 4.aanw inv.nr. 686 nationaal archief

Een cartograaf in Spaanse dienst (1575) - Spaanse veldtochten

Vernieuwde kaart van Noord- Holland en West-Friesland, benevens het voornaamste gedeelte van Rhynland, en daar aan grenzende Landen; met alle naauwkeurigheid gevolgd, naar de caerte van Joost Jansz

Beeldsnyder A.o 1575 Jan van Jagen 1778, Schaal ca. 1:100.000, Koperdiepdruk, ingekleurd, 68 x 91 cm Uitgegeven te Amsterdam door Yntema en Tieboel, 4.vth inv.nr. 2462a

In 1575 vervaardigde Joost Jansz Beeldsnijder in opdracht van de hertog van Alva een grootschalige kaart van het noordelijke deel van Holland. De kaart moest de Spaanse troepen de weg wijzen in het onherbergzame, waterrijke gebied.

Beeldsnijders kaart is de eerste grootschalige gedrukte weergave van noordelijk Holland. Dit document werd en wordt voor menige historisch-topografische studie gebruikt. Het is een overzichtelijke en tamelijk gedetailleerde weergave van de topografie van Holland vóór de grote droogmakingsprojecten en de basis voor menige reconstructie van het landschap van het verleden.

Een portolaan van de Middellandse Zee (1533)/kustvaart

Portolaan van de Middellandse Zee, met aangrenzende delen van de Atlantische Oceaan en de Noordzee, Jacobus Russus, 1533 Zonder schaalaanduiding Manuscript op perkament, gekleurd, 97 x 67 cm 4.vth inv.nr. 3803

De oudste zeekaart in de collectie van het Nationaal Archief stamt uit 1533. Hij is gemaakt door de Italiaan Jacobus Russus (ook wel: Jacopo Russo) en getekend op perkament, dierenhuid (figuur 3). Dit laatste is te zien aan de vorm van de kaart; de versmalling aan de linkerzijde is de nek van de geit. Dat het een geitenhuid is, valt af te leiden uit de nog zichtbare haarinplant.

Deze zeekaart toont de kusten van de Middellandse Zee en een deel van de oostkust van de Atlantische Oceaan. Het is een zogeheten portolaan, een handgetekende zeekaart, uit Zuid-Europa gemaakt in de 13e eeuw of later. De naam is afgeleid van portus, het Latijnse woord voor haven. Daarmee verwijst de naam ook naar het gebruik: dit type zeekaart is in die tijd bedoeld voor de kustvaart en niet voor de vaart op open zee.

De zeekusten met havens, steden, dorpen en rivieren zijn opvallend precies weergegeven. Gevaarlijke plaatsen aan de kusten (zoals klippen en ondieptes) zijn aangeduid met kruisjes of punten. Alles wat een schipper in die tijd kan helpen bij het navigeren, is gedetailleerd weergegeven. Wat er achter de kustlijn ligt, is niet van belang. Die ruimte is op de kaart opgevuld met portretten van vorsten, wapens en afbeeldingen van steden en dieren.

Een overzeiler op perkament (1748) / route Texel tot de Kaap

Kaart van een gedeelte van de Atlantische Oceaan, Abraham Anias, ca. 1748-1750, Schaal ca. 1:10.735.000 gekleurd, 91 x 76 cm, Manuscript op perkament, 4.vel inv.nr. 100

Deze zogenoemde overzeiler voor de Atlantische Oceaan met duidelijk aangegeven Karrepad (een ‘ideale’ route tussen de kusten van Brazilië en West-Afrika die sinds halverwege de zeventiende eeuw de hoofdroute naar de Oost vormde) werd waarschijnlijk gebruikt op het schip Kattendijk, dat in 1703 voor de Kamer Zeeland naar Oost-Indië voer; de naam van het schip is althans vermeld ten westen van de Kaap, met het VOC-monogram van de Kamer Zeeland (Middelburg) rechtsonder. De kaartenmaker heeft de niet bestaande eilandjes ‘Santa Helena Nova’ ten oosten van St. Helena en ‘Acencam’ voor kust van Brazilië op de kaart laten staan. De kleuren van de kust geven de dominante Europese partijen daar weer.

Compleet overzicht