‘Schilderijen van Rembrandt keren terug naar Polen’, kopten Poolse kranten op 27 oktober 1994. Een hoogbejaarde, in Rome wonende Poolse gravin had het Koninklijk Paleis in Warschau 150 kostbare oude schilderijen geschonken. Daaronder twee meesterlijke Rembrandts die tweehonderd jaar eerder aan de Poolse koning Stanislaw August toebehoorden. Opmerkelijk nieuws, want algemeen werd aangenomen dat deze portretstudies van een meisje en een bebaarde man, zogeheten tronies, kort na de Tweede Wereldoorlog bij een brand verloren waren gegaan.
Kunsthistorica Gerdien Verschoor (1963) schetst in Het meisje en de geleerde de geschiedenis van beide Rembrandts en de levensverhalen van de diverse eigenaren. Drie eeuwen lang zwierven de uit 1641 daterende panelen gezamenlijk door Europa. Ze hingen in de zeventiende eeuw in het deftige Amsterdamse grachtenpand van lakenhandelaar Jan van Lennep de Oude. Daarna behoorden ze onder anderen toe aan de Pruisische koningen Frederik I en II en aan Stanislaw August, de laatste koning van een zelfstandig Polen. Na zijn gedwongen aftreden belandden de Rembrandts in 1815 in de adellijke Poolse familie van de gravin die ze bijna twee eeuwen later zou schenken.
Zo gaat het over de 18de-eeuwse kunstverzamelwoede en over het culturele leven van Wenen aan het begin van de 20ste-eeuw. Tekort naar mijn zin wordt er ingegaan op het onderzoek of de beide op populierenhout geschilderde werken inderdaad wel van de hand van Rembrandt zijn. Pas helemaal op het eind van het boek vertelt Verschoor dat onder het meisje in de lijst een ander onafgemaakt portret van een vrouw met een molensteenkraag schuilgaat. En zo is er wel meer dat ik mis terwijl ik in plaats daarvan een weinig kritische biografie/roman over het leven van Karolina Lanckoronska (1898-2002), de laatste eigenaresse van de twee werken krijg opgedist.
Uiteindelijk waren de kunst- en cultuurkrenten uit de pap net genoeg om het boek uit te lezen.
