Kerstmis

In 'Leven met goden' van Neil Mac Gregor lees ik vandaag over religieuze feesten en festivals. Hij besteedt bijna vanzelfsprekend ook uitgebreid aandacht aan het kerstfeest. Dat past mooi in dit weekend voor Kerstmis. Ik neem enkele fragmenten uit zijn boek over.

Samengestelde Kerstmis:
een heidense kerstboom uit Duitsland,
noordse rendieren, een gotische kerk en
een Turkse heilige uit New York en Nederland.

Het inpikken van een religieus festival door een andere religie is een elegante en vaak gehoorde verklaring van de datum van het kerstfeest en wat daarbij gebeurt, maar het is zeker niet het hele verhaal. Diarmaid MacCulloch, hoogleraar kerkgeschiedenis in Oxford, vertelt dat er nogal wat verwarring heerst over waar Kerstmis vandaan komt en wanneer het voor het eerst gevierd is:

~ We weten niet wanneer Jezus is geboren. Het christelijke geloof heeft de gebeurtenis in de donkerste tijd van het jaar geplaatst, en uiteraard denk je dan dat dit is omdat er in die periode heel wat festivals en feesten waren. Daar horen ook de Saturnalia bij, waar we ook niet veel over weten. Je hebt ook nog het feest van Sol Invictus, de Onoverwinnelijke Zon. Maar het is ook mogelijk dat toen het christelijke geloof aansloeg en een bedreiging werd, de Romeinse keizers niet-christelijke feesten aanmoedigden, omdat die tegenwicht boden aan wat de christenen deden.
Het kerstfeest is waarschijnlijk in de derde eeuw ontstaan. Het is dus wel oud, maar zeker niet Bijbels. Later wezen protestants-christelijke groeperingen daarop en probeerden het kerstfeest uit te bannen. Protestanten konden wel prima Pasen vieren, omdat die datum aan de hand van de Bijbel wordt berekend, maar kerst is een indringer. En strikt feitelijk bezien hadden ze gelijk: in de eerste begintijd van de kerk werd het niet gevierd.~

~ In de begintijd van het Amerikaanse protestantisme is het kerstfeest gewoon verdwenen, want toen hadden de puriteinen het voor het zeggen. Maar na de Onafhankelijkheidsoorlog probeerden de Amerikanen een aantal feesten op de kalender te zetten en daarbij wilden een paar groepen dat er aandacht werd besteed aan Europese tradities. New York herontdekte zijn Nederlandse wortels, niet besmet met het kolonialisme zoals alles wat Engels was, en pikte de Nederlandse traditie op van Sint-Nicolaas, oorspronkelijk een bisschop uit het Zuid-Turkse Myra, wiens naam was verbasterd tot Sinterklaas. Deze bisschop uit het begin van de kerk was in Nederland populair gebleven, ondanks de Reformatie, en werd nu betrokken bij het Amerikaanse kerstfeest. Geleidelijk aan verloor hij zijn bisschoppelijke trekken, veranderde in een vrolijke oude man en veranderde weer van naam. Santa Claus is in feite dus een mondiaal werkende indringer uit de Verenigde Staten. ~

~ Het kerstfeest in deze tijd is verrassend religieus. Enorm veel mensen die er de rest van het jaar niet over piekeren om naar de kerk te gaan, doen dat nu wel. Daar komen ze in contact met een fascinerend concept – een hulpeloze baby die grote betekenis heeft voor iedereen – en reageren ze vol bewondering op wat de kerk daar allemaal mee doet. Op eerste kerstdag zitten de kerken opvallend voller dan op Goede Vrijdag, waarop de kruisiging van Christus wordt herdacht, en ook voller dan met Pasen, wanneer zijn wederopstanding wordt gevierd. Voor mensen in de marge van het geloof zijn dat veel moeilijker concepten. Kerst werkt omdat er iets diepzinnigs in besloten ligt waaraan niemand van ons kan ontsnappen: we worden allemaal hulpeloos geboren, en een nieuw leven is aanleiding tot enorm veel vreugde en feestelijkheden. ~ 

Of religieuze feesten nu halverwege de winter in Groot-Brittannië of in Siberië worden gevierd, ze zijn voortdurend aan veranderingen onderhevig. Door zo’n feest kunnen we onszelf en de mensen om ons heen beschouwen op een vast punt in elk jaar. Meestal herinneren we ons de kerstfeesten, suikerfeesten, Divali’s of chanoeka’s uit onze jeugd, en de mensen, nu dood, met wie we die feesten hebben gevierd, en we gaan ervan uit dat onze kinderen en kleinkinderen deze feesten nog zullen vieren als wij allang dood zijn. Feesten bevestigen zowel de erfenis die we met anderen delen als onze vergankelijke plek in het patroon van de tijd.