Vreemde vogels in de kerk
Merkwaardige objecten in kerkschatten en -gebouwen
Online lezing van Martijn Pieters
VA - oktober 2022
De duif
- symbool voor de Heilige Geest
 |
| Miniatuur uit het Sarijs-handschrift over Pinksteren. Maria wordt omringd door de apostelen. Boven haar de Heilige Geest, in de vorm van een duif. |
 |
| Eucharistische duif uit Limoges, ca. 1225, verguld koper, emaille, h: 18 cm, Baltimore, Walters Art Gallery |
De struisvogel/struisvogeleieren
- eieren uitgebroed in het zand/met slechts de blik van de vogel
- symbool voor maagdelijke geboorte/opstanding
- eieren als siersymbool/reliekhouder in de kerk
- verondersteld werd dat de vogel ijzer at (hoefijzers, spijkers enz.)
 |
| Bestiarium, Engeland, detail van de struisvogel, 15de eeuw, perkament, 21 x 13,5 cm, Kopenhagen, Kongelige Bibliotek, Gl. kgl. S. 1633 4º, Folio 35v |
 |
| Bestiarium, Engeland, Struisvogel begraaft de eieren en kijkt naar de ster Virgilia, ca. 1185, perkament, New York, Morgan Library, MS M.81, Folio 34r |
 |
| Struisvogeleireliekhouder, Rapperswil (Zw.) |
 |
| Een man voert een struisvogel ijzer, The Queen Mary Psalter, 1310-1320, perkament, London, British Library, Ms Royal 2B vii, f. 114. |
De pelikaan
- De pelikaan die zijn kinderen met zijn eigen bloed voedt als beeld van de Verlossing door Christus’ kruisdood.
- In de christelijke kunst is de pelikaan een symbool dat verwijst naar zowel de zelfopoffering van Jezus als het idee van de opstanding.
- In de zevende eeuw schreef Isidor van Sevilla in Etymologies (Boek 12, 7:26):
“De pelikaan is een Egyptische vogel die in de eenzaamheid van de rivier de Nijl leeft. Er wordt gezegd (…) dat ze haar kroost doodt en drie dagen om hen treurt, daarna zichzelf verwondt en haar bloed vergiet om haar zoons weer tot leven te wekken."
 |
| Salisbury, Harley-Bestiarium, pelikaan doodt en wekt op haar kinderen, ca. 1220-1230, tempera op perkament, 30,8 x 23 cm, Londen, British Library, Harley MS 4751, folio 46r |
 |
Jan Fierens, Lessenaar met pelikaan 1498, koper, Haarlem, St. Bavo |
- De feniks, een legendarische kleurrijke vogel, werd door de vroege christenen al beschouwd als
- symbool van de verrijzenis en de overwinning op de dood.
- Het van oorsprong mythologische verhaal waarbij de feniks verbrandt en na drie dagen uit zijn eigen as verrijst heeft namelijk veel overeenkomsten met de opstanding van Jezus Christus.
- Het symbool vertegenwoordigt tevens wedergeboorte, onsterfelijkheid, genade en deugd.
 |
| Engeland, Bestiarium, Feniks, ca. 1225-1250, tempera op perkament, 30,8 x 23,2 cm, Londen, The British Library, Harley Ms. 4751, fol. 45. |
 |
| Thérouanne, Bestiarium, Vogel feniks, ca. 1270, tempera op perkament, Los Angeles, The J. Paul Getty Museum, Ms. Ludwig XV 3, fol. 74v. |
De griffioen/ De vogel grijp
- Combinatie van de twee sterkste dieren op land en in de lucht - leeuw en adelaar
- symbool van goddelijke of vorstelijke macht, tot een goed beschermer van schatten, maar ook tot een dodelijke tegenstander van mens en dier.
- De essentiële elementen van leeuw en adelaar zijn in alle griffioen-afbeeldingen aanwezig, maar details variëren: met of zonder vleugels, gekuifde kop of krullende manen - rood zoals in de troonzaal van het paleis in Knossos - en opstaande oortjes
- De griffioen of grijpvogel werd soms heel positief (Christus), soms juist heel negatief (duivel, het slechte) beoordeeld.
- Hij werd gezien als bewaker van een kerk, als symbool voor de straf van hebzuchtigen, als triomfator over de (zondige) mens of als onderdeel van de schepping tussen andere dieren.
- Natuurlijk kon de griffioen ook - zonder bijbedoelingen - figureren als een puur decoratief elementje.
- Zijn klauwnagels (hoorns) werden gebruikt als drinkbeker
 |
| Fragment van een minnetapijt, ca. 1450, Basel |
 |
| Bestiarium, Engeland, Vogel Grijp met een zwijn, 12de eeuw, perkament, Oxford, Bodleian Library, Ms. Ashmolean 1511 |
Haaientanden ----> drakentongen
- gifindicator op de eettafel
 |
| Boom van Jesse als zg. Drakenboom, ca. 1500, verguld zilver, fossiele haaientanden, 19,5 x 10,2 x 10,3 cm, Dresden, Grünes Gewölbe |
Bloedkoraal
- Soms in combinatie met haaientanden als gifindicator
- Beschermende werking bij kinderen
 |
| Piero della Francesca, Madonna di Senigallia, detail, olieverf op paneel, Urbino, Galleria Nazionale delle Marche |
Kokosnoot
- noot en inhoud beschouwd als medicinaal
- binnenzijde zou gif neutraliseren, daarom ook gebruikt als drinkbeker
- reliekhouder
 |
| Kokosnootreliekhouder met bergkristal, Münster, circa 900-1120, collectie Domschat Sint-Paulusdom, Münster |
