Terugblik: Bewoonde Huis & OLHOS (3 en 4)

o Plattegrond & Spullen

o Instabiliteit vroegmoderne huishouden o Wonen & werken

o Vernieuwing (intern & extern)

Thema's college 4

• Hollandse huisvrouw

• Schoonheid en huiselijkheid

• Ideologie en werkelijkheid

• Het raam

Schoonmaakwoede

Buitenlandse reizigers

“every door seems studded with diamonds, the nails and hinges keep a constant brightness” 1623

“Idolâtre excessif” 1660

“the smallest filth in the streets would be decreed a reproach” 1702

“The beauty and cleanliness of the streets are so extraordinary that Persons of all ranks do not scruple, but even seem to take pleasure in walking in them (…)” 1765

“(…) For the streets are paved with brick and are as clean as any chamber floor” 1765

All from Schama Embarrassment of riches, pp 375/378

Sir William Temple (1673)

“(a) strapping North Holland lass … marking his shoes were not very clean, took him by both arms, threw him upon her back, set him down at the bottom of the stairs, pulled off his shoes, put him on a pair of slippers, that stood there, all without saying a word; but when she had done, told him he might go up to see the mistress who was in her chamber”

Schama, Embarrassment, 377

Myn stoffer is myn swaerd, myn bussum is myn wapen./

Ick kennen geene rust, ick weete van geen slaepen./

Ik denck aan geen salet, ick denck niet aan myn keel./

Geen arbeyt my te swaer; geen zorgde mij te veel/

Om alles gladdekens en sonder smet te maken./

Ik wil nyet dat de maegd myn pronckstuck aan zal raken,/

Ick selve wrijf en boen, ick flodder en ick schrob,/

Ick aes op ’t kleinste stof, ik beef niet voor den tob/

Gelyck de pronckmadam…

Gedicht van de Dordtse leraar Pieter van Godewijck (1593-1669), dat wordt uitgesproken door de dochter van een plaatselijke ambtenaar.

Wat is „de oorzaak van de in de Nederlandse cultuur verankerde obsessieve zindelijkheid”?

Ockzo onderscheidt vier factoren.

Ten eerste was daar „het protestantisme en het hierdoor gepropageerde arbeidsethos”.
Ten tweede „de buitengewoon vroege opkomst van een stelsel van burgerlijke normen en waarden”.
Ten derde „de welstand van de hogere en middenklassen die werd weerspiegeld door hun interieur”.
En ten slotte „de maatschappelijke positie van vrouwen en hun nauwe band met de huiselijke privésfeer, die men, paradoxaal genoeg, niet alleen kan beschouwen als een vorm van patriarchale kneveling, maar ook als een vroege vorm van emancipatie”. (NRC)

Simon Schama (1987)

Housewives & Hussies: Homeliness & Worldliness

o contrast in karakter van de Hollandse vrouw
o het huis en de wereld

Was dat schoonmaken een obsessie? De beroemde Britse historicus Simon Schama dacht van wel. In zijn succesboek Overvloed en onbehagen uit 1988 hangt obsessief schoonmaken samen met het gereformeerde geloof. Schrobben in de buitenwereld, wist Schama, was schrobben in de binnenwereld: met hun bezems hielden gelovigen het vuil van de zondige wereld op afstand.

Vegen was in de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden ook een vorm van traumaverwerking: de Hollanders veegden met het vuil ook ‘de vieze Spaanse bezetter’ weg. Wie de bezem hanteerde, stelde Schama, gaf blijk van vaderlandsliefde. Bezems waren anno 1650 haast zoiets als oranje leeuwenpakken. (Volkskrant)

Een beeldessay over het welvarende bestaan van burgers in de Gouden Eeuw. Ondanks een veilig bestaan waren ze voortdurend bang alles kwijt te raken.

In beeld:

Overvloed en onbehagen

De slippers,
Samuel Hoogstraten, 1658

Bezems, muiltjes, sleutels...........

De Nederlandse genreschilders van de Gouden Eeuw hebben oneindig veel huiselijke tafereeltjes geschilderd. Meestal zijn daarop ook vrouwen te zien die druk bezig zijn met hun huishoudelijke werkzaamheden. Ze ruimen de linnenkast in, ze zitten te naaien of te kantklossen, ze maken groenten schoon, ze kammen het haar van een kind, ze schrijven een brief, ze lezen een boek-te veel om op te noemen. Bezems en muiltjes zijn opvallend vaak op deze schilderijen te zien zonder dat hun functie meteen duidelijk is - bezems-staan achteloos in de hoek en muiltjes stingeren op de vloer. Daarom zoeken kunsthistorici naar de verborgen betekenis van deze attributen.

De bezem veegt schoon en kan symbool staan voor zuiverheid van het geweten. Maar ook kuisheid komt in aanmerking kuisen was een werkwoord, en dat deed je onder andere met een bezem Tegelijk kleeft er iets van bijgeloof aan de bezem-denk man de heks op een bezemsteel. Een rechtop staande bezem bij een deur deed vanouds dienst als bescherming tegen boze geesten.

De rond slingerende muiltjes worden in de kunsthistorische literatuur vaak geassocieerd met erotiek. De Amerikaanse kunsthistoricus Wayne Franits stelt hier een andere interpretatie tegen over. Volgens hem staan vrouwensloffen symbool voor de huiselijkheid die een goede huisvrouw betaamt. Reeds de klassieken, aldus Franits, vonden dat de huisvrouw thuis geen schoenen hoorde te dragen omdat ze wist dat het huis haar domein was. In huwelijksadviesboeken van de zeventiende eeuw werd hieraan gerelateerd. De Egyptische vrouwen, naar 's lands was, had den de gewoonte geen schoenen te dragen, op dat zij-zich schamende blootsvoets te gaan -zouden leren thuis te blijven, aldus een huwelijksadviesboek uit 1647.

Een mooi voorbeeld van een genreschilderij waarop deze attributen van de deugdzame huisvrouw zijn afgebeeld, is dat van Samuel Hoogstraten. De vrouw des huizes zelf ontbreekt hooguit hangt ze aan de muur. in de vorm van een half afgebeeld schilderij van Ter Borch, maar de bezem bij de deurpost en de muiltjes voor de drempel zijn des te prominenter aanwezig. Kennelijk is de huisvrouw de deur uitgegaan zonder de boel af te sluiten. Direct daarna springt een ander attribuut in het oog een sleutelbos die nog in de open deur zit. De sleutelbos is het attribuut voor de huiselijke vrouwenmacht. Het lijkt alsof de schilder wil waarschuwen pas op, een bezem is niet genoeg om het gevaar buiten de deur te houden! Blijf thuis en houd uw sleutels bij u, want anders kan en vreemdeling zomaar uw domein binnentreden, zoals de kijker van dit schilderij nu ook doet.
Uit: Vrouw des huizes, Els Kloek

Morele karakter vs economische realiteit

Drie interpretaties

A. Schoonmaken als metafoor (Schama)

B. Schoonmaken als huishoudelijk werk (Kloek)

C. Schoonmaken als economische noodzaak (Van Bavel & Gelderblom)

Schoonmaken als metafoor

• Reactie op plotselinge rijkdom

• In context Calvinisme & Patriotisme

• Collectieve schaamte

• Vuil & zondige leven buiten de deur

• Patriotisme

• Properheid + bewegingsvrijheid +bazigheid

Schoonmaken als huishoudelijk werk

Sociaal-economisch realiteit (vorige college)

Lage arbeidsparticipatie vrouwen (loonarbeid)

Huisvrouw als specialisme

Schoonmaken als economische noodzaak (zuivelverwerking)

Probleem van de periodisering

Probleem van het stedelijke karakter

Clara Peeters, Stilleven met kazen, amandelen en krakelingen, ca. 1615

• Land van kaas & boter

• Hygiene, productie & bewaren

• Grote aantallen huishoudens in zuivelproductie

• Migratie dienstboden van platteland naar stad

Het raam als prisma

• Licht (functioneel)

• Privacy (regulering)

• Liminele karakter (overgang contact straat-huis)

• Gender (vrouwen aan het raam)

• Schoonmaken

• Grote technologische verandering

Uit het raam kijken/bij het raam staan:

Favoriete tijdsbesteding Contact met buren

+ WERK

Versus

Problematische karakter (met name vrouwen)

Luther: “Fensterguckerin”

+ VOORHUIS ALS PUBLIEKE RUIMTE

Van kruiskozijn tot schuifraam

Tot 1550 werden voor glas-in-loodramen kleine ruitjes gebruikt; daarna werd het mogelijk grotere rechthoeken te snijden.

Op het 17de-eeuwse schilderij van Hendrick van der Burch (1627-1699) zijn dergelijke glas-inlood-ramen afgebeeld.

Toen na 1650 de rechthoekige stukken glas circa 25 cm lang werden, was dat te groot voor glas-in-lood. Voortaan vatte men het glas daarom in houten roeden.