BrimBoek: De heren van Montfoort

Anoniem, De heren van Montfoort, circa 1400, olieverf op paneel, 69,5 cm × 142,9 cm, Rijksmuseum, Amsterdam, inventarisnummer SK-A-831.

VOORBEREIDING MUSEUMOPDRACHT (1)

TYPERING OF 'EERSTE ZIN"

Beschrijf of typeer in een enkele zin met een bijzin dan wel in twee zinnen waar Heren van Montfoort over gaat, opdat de lezer zich een voorstelling van het object kan maken.
Doe dit in maximaal 50 woorden.

Vier ridders knielen op een grasveld tegen de achtergrond van een sterrenhemel voor Maria met kind op een troon, waarbij de meest rechte ridder wordt begeleid door een staande heilige ridder. Onder het grote langwerpige schilderij is een uitvoerige inscriptie aangebracht.

BESCHRIJVING HEREN VAN MONTFOORT

Kijk aandachtig naar de scan van het schilderij en probeer in maximaal 2001 woorden te beschrijven wat u ziet. Raadpleeg daartoe ook de uitgebreide, in de <Objectgegevens> onderaan het record en/of in het Engels geformuleerde catalogus entry.

NB: Uw beschrijving dient visuele argumenten te bevatten, op grond waarvan u de volgende vraag hoe dit object op verschillende wijze te rubriceren, kunt beantwoorden. In uw beschrijving hoeft u zich nog niet te bekommeren om materiële gegevens als gehanteerde techniek en daaraan gerelateerde aspecten.

Het grote schilderij in liggend formaat, getiteld Heren van Montfoort, toont vier mannen in ridderlijke kledij die op een hobbelig grasveld tegen de achtergrond van een sterrenhemel knielen voor een troon met Maria met kind op, beiden met een nimbus. Twee ridders bidden, twee anderen hebben de armen nederig voor de borst gekruist. Boven hun hoofd is telkens een schild met hetzelfde familiewapen en een zelfde helm verbeeld. Door hun verschillende gezicht en haardracht zijn ze als individuen te onderscheiden. De vierde en meest rechtse ridder wordt door een staande, geharnaste ridder aan Maria gepresenteerd: hij heeft zijn hand op de schouder van de ridder gelegd. De staande ridder wordt gekenmerkt door een nimbus, op grond waarvan hij als heilige kan worden geïdentificeerd en meer specifiek als de heilige Joris.

Onder de schildering is een eerste, uitgebreide inscriptie opgenomen

int jaer ons heeren dusent drie hondert vijf en veertich op sante cosmas en damianus dach doe bleven doot op die vriezen bij grave willem van heynegouwen van hollant en van Zeland en heer van Vrieslant heer jan van Montfoorde heer roeloff van Montfoorde heer willem van Montfoorde met veel hare magen vrienden en onderhebbenden. Bidt voor haer allen zielen. // dit is verlicht anno 1608; voor de derde maal verlicht 1770

Hieruit blijkt dat gevraagd wordt te bidden voor het zielenheil van Jan, Roelof en Willem van Montfoort die zijn gesneuveld bij de slag van Warnsveld in 1345. Gelet op de rol van Joris zal de vierde heer de slag hebben overleefd.

RUBRICERING HEREN VAN MONTFOORT

Het object Heren van Montfoort kunt u naar aanleiding van de visuele argumenten in de beschrijving op twee verschillende wijzen rubriceren naar genre.
Welke twee genres komen voor u in aanmerking?

Ondanks de ietwat schematisch aandoende voorstelling - het tijdstip van ontstaan rond 1400 in de Noordelijke Nederlanden zal hier debet aan zijn - hebben de hoofden van de vier heren van Montfoort wel degelijk individuele trekken. Omdat zij zich richten tot Maria en kind is zoals de catalogus entry van het Rijksmuseum ook meldt, sprake van een memorietafel ofwel een object dat de memoria of herinnering aan de vier ridders levend moet houden. Omdat een echt natuurgetrouwe weergave van de individuen ontbreekt, kan nog niet van autonome portretten worden gesproken, maar wel van stichtersportretten (zoals toegelicht in Hoofdstuk 8, 198-199.)

In de schilderkunst komen portretten waarin duidelijk is gestreefd naar een natuurgetrouwe weergave van het individuele uiterlijk, pas voor vanaf de 14de eeuw. Tot dan toe hadden portretten altijd deel uitgemaakt van een groter geheel. Dat geldt met name voor zogenaamde 'stichtersportretten'. Vaak liet de opdrachtgever of financier - de stichter - van een religieus schilderwerk een beeltenis van zichzelf in de voorstelling opnemen. Dit gebruik bestond al in de middeleeuwen, maar geïndividualiseerde weergaven van stichters komen pas in de loop van de 14de eeuw voor. [ ]
Dergelijke geïndividualiseerde schildersportretten zijn de eerste stap naar zogenaamde autonome portretten: beeltenissen die geen deel uit maken van een groter schilderwerk, maar die op zichzelf bestaansrecht hebben.

Anders gezegd, dit object is toe te schrijven aan het genre van de portretschilderkunst.

Omdat de heren zijn weergegeven op een hobbelig grasveld tegen de achtergrond van een blauwe sterrenhemel kan - met enige goede wil en in navolging van de ruimhartige benadering van Jan de Jong (in hoofdstuk 2 'Rubricering') het object ook tot het genre van de landschapsschilderkunst worden gerekend. Alhoewel er zeker geen sprake is van een autonoom of zelfstandig landschap.

Er is geen sprake van een historieschildering omdat een verhalend onderwerp of geschiedenis aan de voorstelling ontbreekt. Louter de inscriptie die verhaalt van een achterliggende historische gebeurtenis, volstaat dus niet voor een indeling naar historiestuk. Het verhaal ofwel de slag van Warnsveld waaraan de Heren van Montfoort deelnamen had dan in de voorstelling zelf moeten zijn verbeeld.
Neemt niet weg dat in verband met het genre van stichtersportret wel de functie van altaarstuk - dus niet die van een genre! - aan het object kan worden verbonden. Daarop wijst de term memorietafel ook.

VOORBEREIDING MUSEUMOPDRACHT (2)

Instructie
Het zuiver bedrijven van wetenschap staat en valt bij de juiste verantwoording. Omdat anderen uw object en daartoe geraadpleegde publicaties probleemloos terug moeten kunnen vinden, dient het bijschrift van het object, de verwijzing naar de vindplaats ervan in internet alsook naar de geraadpleegde publicaties te voldoen aan de regels of beter gezegd de conventies die binnen de opleiding Algemene Cultuurwetenschappen worden gehanteerd. Deze kunt u te allen tijde raadplegen via de tegel Vademecum in de yOUlearnomgeving.

Het juiste bijschrift wordt van u verwacht bij onderdeel 1 van de museumopdracht, terwijl in onderdeel 7 de juiste annotatie van de url van uw object alsook van verwijzingen naar publicatie(s) in verband met uw object en een vergelijkbaar object in de cursusboeken aan bod komen.

Opdrachten zijn voorbeelden en oefeningen - Werkboek week 6

VOORBEREIDING MUSEUMOPDRACHT (3)

RUBRICERING HEREN VAN MONTFOORT (1)

Welke verschillende argumenten kunt u noemen bij het indelen naar het genre van de portretschilderkunst van Heren van Montfoort?

Boven de vier heren is een helm met wapenschild te herkennen op grond waarvan zij als heren van het geslacht Van Montfoort kunnen worden geïdentificeerd.
Niettegenstaande de tamelijk schematische benadering in weergave levert precieze vergelijking van elke heer met de andere drie, onderscheidende, individuele kenmerken op in het gezicht en de haardracht.
Het inschrift aan de onderzijde van het object verduidelijkt de bedoeling of functie van het object als herinneringsobject of memorietafel aan drie van de vier bij naam aangeduide heren, voor wier zielen tot Maria en kind gebeden moet worden:
'Int jaer ons heeren dusent drie hondert vijf en veertich op sante cosmas en damianus dach doe bleven doot op die vriezen bij grave willem van heynegouwen van hollant en van Zeland en heer van Vrieslant heer jan van Montfoorde heer roeloff van Montfoorde heer willem van Montfoorde met veel hare magen vrienden en onderhebbenden. Bidt voor haer allen zielen.'

RUBRICERING HEREN VAN MONTFOORT (2)

Welke verschillende argumenten kunt u noemen bij het indelen naar het genre van de landschapsschilderkunst van Heren van Montfoort?

Enerzijds bestaat het voorplan uit een hobbelig groen grasveld met pollen en anderzijds uit een achterplan met een blauwe sterrenhemel. Ofwel het middenplan is afwezig, waardoor diepte ontbreekt, dat doorgaans landschappen kenmerkt.
Overeenkomstig andere landschappen is de drager liggend van formaat.

RUBRICERING HEREN VAN MONTFOORT (3)

Op welke wijze onderscheidt het eerder al aangehaalde Landschap met twee eiken van Jan van Goyen zich compositorisch van het landschap in Heren van Montfoort ?

De compositie van Van Goyens landschap bevat een overduidelijk vast te stellen voorplan (de glooiende heuvel met twee mannen en twee eiken), een middenplan (mannetje op de rug gezien met de dieper liggende vallei en dorpje met kerktoren) en een achterplan (de rivier en 'heuvelrug' of stuwwal aan de horizon).
U kunt hieruit opmaken dat het begrip 'landschap' zeer expliciet moet worden opgevat: de weliswaar in het object alles overheersende lucht sluit aan op de horizon, maar maakt van de compositorische opbouw van het landschap geen deel uit.

De compositie van Heren van Montfoort bestaat louter uit een tweedeling: het voorplan bestaande uit het hobbelige veld met graspollen gaat direct over in een sterrenhemel die derhalve aan het achterplan gelijk kan worden gesteld. Het middenplan die de voorstelling diepte had kunnen verschaffen, ontbreekt.

FUNCTIE EN OPDRACHTSITUATIE VAN HEREN VAN MONTFOORT

Welke uitspraken gaan op voor de functie en de opdrachtsituatie van Heren van Montfoort ?

Gelet op de individuele verbeelding van de vier heren van Montfoort, te identificeren dankzij hun wapenschild, de vermelding van de naam van drie van hen in de inscriptie en de zowel verbeelde als in de inscriptie gememoreerde gerichtheid op Maria, moge duidelijk zijn dat het object niet alleen als memorietafel of stichtersportret heeft gefunctioneerd (zie Hoofdstuk 8 'Het geschilderde portret in de vroegmoderne periode', par. 1) maar ook als altaarstuk dat op het altaar van een kerk of kapel heeft gestaan. Het grote, liggende formaat van bijna 70 bij bijna 150 cm van het object onderschrijft dit.
Objectgegevens in het record op de site van het Rijksmuseum melden dat het moet gaan om het altaar van de heilige Maagd in de St. Janskerk van Linschoten. Maria wordt gebeden om voorspraak aan de drie heren die in de slag bij Warns in 1345 omkwamen, terwijl Joris als middelaar optreedt voor de vierde heer.

Al eerder is vastgesteld dat er in de voorstelling geen sprake is van de verbeelding van een geschiedenis, op grond waarvan geen sprake is van een historieschildering. De vermelding van de historische aanleiding in de inscriptie verandert daar niets aan.

VOORBEREIDING MUSEUMOPDRACHT (4)

Matrieeltechnische benadering HEREN VAN MONTFOORT - drager

Op grond waarvan kunt u vaststellen dat de drager van Heren van Montfoort bestaat uit paneel of hout?

Het object is samengesteld uit vier horizontale planken, zoals blijkt uit de duidelijke naden ertussen alwaar door werking verfverlies is opgetreden en de onderliggende witte grondering te zien is. Aan de onderzijde ter hoogte van de inscriptie is zelfs sprake van dusdanige beschadiging dat op enkele plekken het 'blanke' hout te zien is. In de objectgegevens wordt het hout van de drager benoemd als eikenhout - gebruikelijk voor Noordwest Europa (in Italië was het zachtere populierenhout gangbaar).

Omdat de door het Rijksmuseum gemaakte afbeelding in de lijst is opgenomen, zijn de randen van de drager niet in beeld te krijgen.

NB: ik kreeg ooit de opmerking dat bovenstaand antwoord 100 woorden lang is, dus te lang vergeleken met de 75 woorden die aan twee materiële gegevens - hier wordt alleen op een ervan ingegaan - mag worden gewijd. Dat klopt, omdat ik nu zo uitgebreid mogelijk wil uitleggen op welke verschillende wijzen visueel kan worden beargumenteerd dat de drager van hout is:
Kort en goed had hier kunnen staan: 'De drager is paneel gelet op de zichtbare naden tussen de planken en de beschadiging aan de onderzijde.' En dat zijn maar achttien woorden! Dan resteren er nog 57 woorden voor de vaststelling van een ander materieel aspect als de olieverftechniek.

MATRIEELTECHNISCHE BENADERING HEREN VAN MONTFOORT - Techniek

Hoe kunt u vaststellen dat in Heren van Montfoort sprake is van een olieverfschildering?

Deze vraag vond u mogelijk wat lastig te beantwoorden - iets dat alles te maken heeft met verfverlies en verkleuring die sinds de totstandkoming van de memorietafel circa 1400 is opgetreden. Niet voor niets is in de inscriptie ook sprake van twee later toegevoegde zinnen 'dit is verlicht anno 1608; voor de derde maal verlicht 1770'. Nadat de memorietafel al in 1608 is 'verlicht' ofwel schoongemaakt en gerestaureerd, is dat nogmaals gedaan in 1770. Deze inscriptie maakt zo impliciet duidelijk dat het object tot aan 1770 als altaarstuk zal hebben gefunctioneerd en te kampen had met de walm en aanslag van kaarsvet van kaarsen, die erbij werden ontstoken.
Die 'schoonmaak' zal er mede toe geleid hebben dat de bovenste verflaag is aangetast, waardoor het glanzende ervan goeddeels verloren is gegaan. Aan de rode kledij van Maria is nog wel te zien dat de opgebrachte verf diepte, nuance en detail vertoont. Haar gezicht en zeker dat van de tweede ridder van links kent een vloeiende overgang van licht naar donker, waarmee schaduw dus diepte is gecreëerd - typisch voor olieverf.
Door de tijd is de kleur ook aangetast, waarbij het blauw van de sterrenhemel minder donker is nagekleurd dan het heuvelachtige landschap met graspollen waarin de figuren zijn gesitueerd: bruine tonen overheersen daarin.

NB: ook dit antwoord uitvoerig om te laten zien hoe de techniek van schilderen kan worden geduid. Het kan veel korter als: 'Uit het doffe van de kleuren spreekt verfverlies. Toch kennen de gezichten van Maria en een ridder vloeiende overgangen van licht naar donker - typisch voor olieverf.'
Dit is samen goed voor 27 woorden, ofwel samen met het vorige, beknopte antwoord van achttien woorden 45 in plaats van de toegestane 75.

VOORBEREIDING MUSEUMOPDRACHT (5)

Heren van Montfoort - definitieve beschrijving en analyse

Vul de onder 'Voorbereiding Museumopdracht (1)' al aangeboden beschrijving aan met de analyse-onderdelen uit de Rubric.

Het grote schilderij in liggend formaat, getiteld Heren van Montfoort, bevat louter een voorplan waarin vier mannen in ridderlijke kledij op een bruingroen hobbelig grasveld knielen voor een troon met Maria met kind. Maria met rode mantel heeft haar kind met boek - het Nieuwe Testament - op schoot. Beiden hebben een goudkleurige nimbus. Twee ridders bidden, twee anderen hebben de armen nederig voor de borst gekruist. Over een maliënkolder dragen ze een wapenrok met rode kruisen. Boven hun hoofd is telkens een schild met hetzelfde familiewapen en helm verbeeld. Door hun verschillende gezicht en haardracht zijn ze als individuen te onderscheiden. De meest rechtse ridder wordt door een staande, geharnaste figuur aan Maria gepresenteerd: zijn hand rust op de schouder van de ridder. Omdat de staande figuur naast zijn fraaie ridderkledij, speer en schild wordt gekenmerkt door een nimbus, kan hij worden geïdentificeerd als de heilige Joris.
Het voorplan sluit direct aan op de achtergrond die bestaat uit een blauwe hemel met talloze goudkleurige sterren. Het ontbreken van het middenplan benadrukt de schematische opzet van de compositie. Diepgang in de voorstelling ontbreekt, iets dat ook spreekt uit de tamelijk vlak weergegeven figuren, hoewel allen in driekwart aanzicht zijn geschilderd.
De lichtbron is onduidelijk. Nochtans is er schaduwwerking in de hoofden van Maria en kind, wijzend op een van links invallend licht.
Onder de schildering is een inscriptie opgenomen, waarin gevraagd wordt te bidden voor het zielenheil van Jan, Roelof en Willem van Montfoort, gesneuveld bij de slag van Warnsveld in 1345. Gelet op de rol van Joris zal de vierde heer de slag hebben overleefd.
Verder spreekt de inscriptie van 'verlichting' in de jaren 1608 en 1770. Of deze oordeelkundig genoeg was, laat zich raden: de voorstelling heeft in ieder geval te kampen gehad met sterk verlies aan verf.Uit deze beschrijving en analyse kunt u afleiden dat het mogelijk is om in precies 300 woorden alle onderdelen aan de orde te stellen.

HEREN VAN MONTFOORT - Duiding, indeling en begrippen

Als laatste resten de duiding of interpretatie van Heren van Montfoort, de kunsthistorische indeling naar schilderschool en een opsomming van tenminste vier begrippen uit uw eerdere antwoorden op de vorige onderdelen, die overeenkomen met begrippen in het ABC van de kunstgeschiedenis en/of de Verklarende woordenlijst achterin beide cursusboeken.
Uw antwoorden sluiten aan bij de onderdelen 5, 6 en 8 van de museumopdracht.

Duid of interpreteer het object Heren van Montfoort en zijn voorstelling.
Deel Heren van Montfoort kunsthistorisch in naar schilderschool en geef een - relatieve - datering. (Bij het ontbreken van een precieze datering is een indeling naar een kwart eeuw gebruikelijk.)
Noem tenminste vier begrippen uit uw eerdere antwoorden die overeenkomen met begrippen in het ABC van de kunstgeschiedenis en/of de Verklarende woordenlijst.

Heren van Montfoort is gewijd aan de memoria of nagedachtenis van vier knielende en als ridder geklede familieleden, van wie er drie bij de slag van Warns in 1345 - zo kan worden afgeleid uit de inscriptie - omkwamen en de vierde door Joris wordt gepresenteerd. Presentatie en inscriptie maken duidelijk dat het gaat om het aanroepen van Maria en Christuskind als middelaars voor het veiligstellen van het zielenheil van de vier. Gelet op de grootte en het liggende formaat van het object kan het niet anders dan dat deze memorietafel als altaarstuk in een kerkelijke omgeving heeft gefunctioneerd.

NB: uit de objectgegevens van het record op de website van het Rijksmuseum blijkt dat de bewuste kerk de St. Janskerk in Linschoten was, een plaats die nabij Montfoort is gelegen.

2.

Gelet op de namen van de Heren van Montfoort kwamen zij uit het stadje tussen Utrecht - hèt religieuze centrum van de Noordelijke Nederlanden in de late middeleeuwen - en Gouda in. Toeschrijving aan de Noord-Nederlandse schilderschool ligt dan ook voor de hand. De totstandkoming circa 1400 wordt alom aangenomen - iets waarvan het schematische karakter van de voorstelling ook spreekt.

3.

Nimbus, voorplan, achtergrond, memoria en altaarstuk.