In de chaos van de Franse Revolutie werden ook stenen beelden van heiligen
onthoofd en verminkt; het volk koelde op hen de woede tegen koningschap en kerk. Het had
weinig gescheeld of de Notre Dame in Parijs was niet meer; menig middeleeuwse kerk werd
beschadigd en soms per opbod verkocht. Al vrij snel klonken stemmen om het Franse
cultuurgoed toch enigszins te beschermen, in een museum. Zó werden beelden ontdaan van hun
religieuze functie in een museum gezet waar ze een andere functie kregen, nl. die van een
kunstwerk.
 |
| Ruins of the Abbey of Longchamp |
De – soms gewelddadige – acties tegen "kunst"werken hebben vanaf eind 18e eeuw geen beeldverbod-achtergrond meer. Er speelden andere (politieke) zaken. Standbeelden werden omver geworpen omdat men de uitgebeelde persoon haatte en Velazquez' Venus werd in 1914 zwaar beschadigd in de vrouwenemancipatiestrijd door Mary Richardson.
De introductie van nieuwe technieken stuitte in het westen in het algemeen op weinig
tegenstand. Hoewel er natuurlijk – ook nu in Nederland – kleine protestante groeperingen zijn die bijvoorbeeld
televisie of internet niet in huis willen hebben. Ook sommige orthodoxe joden hebben nog steeds problemen met figuratieve afbeeldingen; toen in 1962 Marc Chagall opdracht kreeg de synagoge van het medisch centrum
van de Hebreeuwse universiteit in Jeruzalem te sieren met glasramen werd van joods-orthodoxe zijde met nadruk
geëist dat er geen menselijke figuren zouden worden afgebeeld; met dieren had men blijkbaar minder problemen.
 |
| Marc Chagall Stained-Glass Windows, Abbell Synagogue – Jerusalem |
In de ISLAMITISCHE WERELD leidden de nieuwe technieken steeds opnieuw tot discussies. Wat mag wel en wat niet? Daarenboven niet alleen de elite in de hoofdsteden kwam in aanraking met die 'nieuwigheden'. Franse schilders en tekenaars, die in opdracht van Napoleon Egypte letterlijk in beeld brachten, werden gezien ook door de Egyptenaren ver buiten Cairo. Tevens wilden vrouwen – net zoals de mannen – aan het hof in Istanbul graag hun portret laten maken; vanaf midden negentiende eeuw werden overal professionele foto-studio's geopend.
 |
| Syria, Bonfils and Suleiman Hakim | Album of 52 photographs, ca 1880 |
Maar toen sultan Mahmud (r.1808-1839) in het kader van de hervormingen in de
kazernes zijn portret liet ophangen, leidde dat tot een volksopstand tegen deze daad van
onvroomheid. Maar een eeuw later zei Mustafa Kemel Atatürk: "elk land dat zich beschaafd noemt
laat beelden maken en leidt beeldhouwers op. Sommige mensen houden vol dat het oprichten van
standbeelden om historische gebeurtenissen te herdenken tegen ons geloof is. Maar zij begrijpen niet
goed de algemeen aanvaarde wetten" en verder meende hij dat men de islam wel erg laag aansloeg
als men meende dat na 1300 jaar een moslim in de verleiding zou komen om dit soort stukken
steen te vereren ...
Maar ook daar waren er moslims die fel gekant waren tegen standbeelden die eigenlijk verboden waren omdat ze alleen maar gemeenschapsgeld opslokten en omdat ze behoorden tot de Europese cultuur die niet moest worden gevolgd.
Uiteindelijk hebben vrijwel alle islamitische landen figuratieve standbeelden.
Bijvoorbeeld: enorme beelden van vader & zoon Asad overal in Syrië of een eerbewijs aan Saladin in
Damascus (1992). Alleen Saudi Arabië schijnt alleen non-figuratieve standbeelden te hebben (bijvoorbeeld een
gigantische koffiekan of fiets), maar in openbare gebouwen hangen wel portretten van de vorst.
In Abu Dhabi
staat in een 30m hoog paviljoen een driedimensionaal monumentaal portret – bestaande uit ruim 1300 kleine
geometrische voorwerpen die aan ruim 1000 draden bevestigd zijn – van de stichter Sheikh Zayed.
Behalve deze officiële 'beelden' was er zeker in de 19e eeuw populaire figuratieve volkskunst in grote delen van de islamitische wereld, of het nu ging om achter-glas-schilderingen van mythische helden, beschilderde cafémuren in Cairo, Fatima's hand als deurklopper of afbeeldingen van de bedevaart naar Mekka. De fotografie was sinds begin 20e eeuw voor vrijwel alle lagen van de bevolking toegankelijk geworden.
Na de fotografie had in het begin ook de film te maken met dezelfde vooroordelen en
de eerste bioscopen in Cairo moesten al snel gesloten worden. Maar uiteindelijk kreeg de hele
islamitische wereld bioscopen, tv, internet .... Het enige taboe was en is de voorstelling van
Mohammed (en zijn naaste familieleden) in een film. In 1926 sprak een geestelijke van de Al-Azhar-moskee in Cairo daar en fatwa tegen uit.
In 1976/1977 maakte de Syrisch-Amerikaanse
regisseur Mustafa Akkad de film ar-Risala (The Message) met o.a. Anthony Quinn en Irene Papas
in de hoofdrollen. Men ziet in deze film noch Mohammed noch andere sleutelfiguren uit de vroege
islam, zelfs hun stemmen horen we niet. Dat was geen vrije keus van de regisseur, maar veeleer
had het te maken met moslim 'religieuze' druk die op de regisseur werd uitgeoefend.
Moustapha Akkad’s ‘The Message’ to be shown in Saudi Arabia (Arab News, 7 juni 2018)
Het 'beeld' bleef en blijft voor moslims problematisch. In 1994 werd een fatwa uitgesproken tegen de Barbie (maar de verkoop ging gewoon door en minderde niet) en in 2003 verbood Saudi Arabië de traditionele Barbie. Een slim ontwerpbureau ontwierp toen Fulla, de islamitsiche Barbie-met-de-zwarte-sluier.
In 1997 kwamen er problemen rond de afbeelding van
Mohammed als wetgever op het fries van het Supreme Court in Washington.
In maart 2001
werden de Bamiyan-boeddhas door de Afghaanse (eerste) Taliban-regering opgeblazen. Was de eigenlijke reden van de Taliban om de boeddha's te vernietigen?
Toen IS het antieke
Palmyra (Syrië) veroverde, werden Romeinse tempels en beelden verwoest (2015). Dat
gebeurde ook met de vele archeologische resten rond Mosul.
In 2006, het jaar dat Saudi Arabië voor het eerst toestond dat er in openbare ruimten
gefotografeerd mocht worden, raakten moslims in de ban van de in een Deense krant
verschenen Mohammed-cartoons.
Uiteindelijk mocht TV (nuttig). Maar is tafelvoetbal
toegestaan? Nee, want de figuurtjes zijn als menselijke beelden.
In 2008 protesteerden moslims
wereldwijd tegen Mohammed's afbeeldingen op de internet encyclopedie Wikipedia, tegen het
satirische weekblad Charlie Hebdo (aanslag 2015), in Nederland tegen de Mohammedspotprenten en de Taliban regeert weer in Afghanistan met alle – ook beeldvernietigende –
gevolgen van dien (2021).
Maar bij al deze voorbeelden spelen er – net zoals in het verleden – heel andere zaken mee en gebruikt men het beeldverbod om aandacht van andere problemen af te leiden, ongewenste films of foto's te verbieden, standbeelden van ongewenste leiders of historische figuren van hun voetstuk te gooien of om eigen macht te tonen en eigen dictaat op te leggen of a priori te ageren tegen zaken die sommigen wellicht (mogelijk, misschien) als kwetsend of provocerend zouden kunnen ervaren.
